متاسفانه حدود 80 درصد از اراضی جهان در معرض بیابان زایی (Desertification) بوده و در حال حاضر، مسئله تخریب سرزمین و کاهش حاصلخیزی آن بدلیل شرایط خاص طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک، رشد بی رویه جمعیت، بعضا بهره برداری غیر اصولی از منابع، تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی و ... به یک مسیله حاد جهانی تبدیل شده است.
سرزمین های خشک و نیمه خشک، اکوسیستم های ناپایداری دارند که در صورت عدم وجود مدیریت صحیح و اصولی در بهره برداری از آن ها، نتایج مصیبت باری بوجود خواهد آمد که منابع خاک، گیاهان، جانوران (تنوع زیستی) و ساکنان آن را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
کشور ایران به دلیل شرایط اقلیمی خاص خود، دارای منابع آبی محدودی است و علی القاعده می بایست بهره برداری بهینه از این منابع صورت پذیرد. از 35 میلیون هکتار عرصه مستعد کشاورزی در سطح کشور فقط حدود 18.5 میلیون هکتار آن زیر کشت است و در مابقی اراضی به دلیل کمبود آب، امکان توسعه کشاورزی وجود ندارد. جای بسی تأسف است که در کشور کم آبی نظیر ایران، متوسط راندمان آبیاری در حدود 37 درصد است. لذا انتظار می رود با اصلاح روشهای کاشت، داشت، برداشت و آبیاری و ... ، حداکثر تلاش در جهت افزایش راندمان و بهره وری از منابع آب، خاک و محصولات گیاهی به وجود آید.
از 18.5 میلیون هکتار زیر کشت موجود، 10 میلیون هکتار آن، دیم و 6 میلیون هکتار آن آبی و 2.5 میلیون هکتار آن اختصاص به باغات دارد. بر اساس آمار اعلام شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، 92 درصد محصولات کشاورزی از کشت آبی و باغات و فقط 8 درصد محصولات از کشت دیم تولید می شود!؟ با توجه به خسارات عدیده ناشی از فرسایش خاک، رسوب و سیل از 10 میلیون هکتار اراضی شیب دار زیر کشت دیم، آیا تولید 8 درصد از محصولات کشاورزی مقرون به صرفه بوده و در راستای افزایش بهره وری و اصلاح الگوی مصرف است؟
با این اوصاف برای جلوگیری از توسعه بی رویه اراضی زراعی در اراضی پرشیب (که مستعد فرسایش و رسوب زایی بوده و از طرف دیگر حاصلخیزی بسیار کمی دارند) چه باید کرد؟
الزامات در بهره برداری مطلوب از سرزمین
- رعایت ضوابط و استانداردهای فنی و مهندسی در زمینه های کشاورزی، منابع طبیعی و حفاظت آب و خاک و آبخیزداری
- رعایت ضوابط و مقررات حقوقی و قانونی بخصوص قوانین حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی و حفظ ذخایر ژنتیک و ...
- توجه به ویژگی های فرهنگی و اجتماعی بهره برداران محلی و نیازهای روزمره آن ها
- رعایت قوانین شرعی و مذهبی و تاثیر آن ها در زندگی مردم و نحوه بهره برداری از منابع
- توجه خاص به شرایط مالی و اقتصادی بهره برداران و نحوه بازاریابی محصولات تولیدی و پیش بینی منابع اعتباری مورد نیاز جهت توسعه اقتصادی کشور
- رعایت ضوابط و استانداردهای زیست محیطی و تبعات ناشی از توسعه اقتصادی بر منابع زیستی و اکوسیستم (بخصوص تعامل بالادست و پایین دست حوزه های آبخیز)
- استفاده از فناوریهای نوین و مناسب (حتی الامکان ساده و ارزان قیمت و تلاش در جهت بومی سازی فناوریهای پیشرفته)
- ظرفیت سازی در کلیه سطوح (بهره برداران، کارشناسان بخش تحقیقات، ترویج و اجراء، دانشگاه ها، صنعت، خدمات، بازرگانی، قوانین و مقررات و ...)
- تلاش در جهت بهبود مستمر و افزایش بهره وری و کارایی
- و ...
در دره های تیپیک U شکل (شکل شماتیک ذیل)، معمولا رودخانه ای در وسط دره وجود دارد. در سطح دشت اراضی حاصلخیز و آب سطحی و زیرزمینی کافی وجود داشته و در نتیجه امکان زراعت آبی وجود دارد. در سطوح شیبدار دامنه ها، خاک با حاصلخیزی کم وجود داشته و به دلیل کمبود منابع آب، معمولا به زراعت دیم اختصاص می یابد. در سطوح پرشیب هم مرتع و بعضا جنگل وجود دارد. در نزدیکی خط الرأس نیز معمولا فاقد پوشش خاکی بوده و عمدتا رخنمون سنگی مشاهده می شود.
بجز خاک های عمیق در اراضی جنگلی شمال کشور، در سایر نقاط با افزایش فرسایش خاک، مواد مغذی و آلی خاک نیز شسته شده و از دسترس خارج و لذا در درازمدت سبب کاهش حاصلخیزی خاک میشوند.
بررسی رابطه بین سطح زیرکشت و میزان تولید محصول
بدیهی است که وقتی سطح زیرکشت صفر است میزان تولید محصول هم صفر است. از آنجایی که فعالیت کشاورزی ابتدا در دشت ها انجام می شود (که هم خاک حاصلخیز است و هم منابع آبی سطحی و زیرزمینی در دسترس است) سپس در دامنه ها (که حاصلخیزی آن کمتر و به دلیل کمبود منابع آب بصورت دیم کشت می شود) لذا منحنی تغییرات میزان تولید و سطح زیر کشت (منحنی آبی رنگ در شکل ذیل یا همان منحنی فوقانی) دارای شیب تندی است سپس شیب آن کم شده و تغییرات میزان تولید محصول به ازای افزایش سطح زیرکشت خیلی بطئی می شود.
بررسی رابطه بین سطح زیرکشت و میزان فرسایش خاک و رسوب تولیدی
طبیعی است که وقتی سطح زیرکشت صفر است انتظار میرود در دشت ها فرسایش آبی ناچیز و در دامنه ها فرسایش طبیعی (زمین شناسی) وجود داشته باشد. با آغاز فعالیت کشاورزی در دشت ها، کمی فرسایش خاک افزایش می یابد (بخصوص فرسایش ناشی از عملیات شخم اراضی زراعی) ولی با توسعه کشت دیم در دامنه های پرشیب، میزان فرسایش خاک بصورت تصاعدی بالا میرود لذا منحنی تغییرات میزان فرسایش خاک و سطح زیر کشت (منحنی قرمز رنگ در شکل فوق یا همان منحنی تحتانی)، ابتدا دارای شیب ملایم سپس شیب آن تندتر و تندتر می شود.
در صورت اندازه گیری و واسنجی (کالیبره شدن) این دو منحنی برای یک منطقه، می توان سطح زیر کشت بهینه (Optimum) را تعیین کرد.
پس بهترین سیاست و مدیریت اراضی آن است که تلاش شود با اعمال اقدامات حفاظت آب و خاک و آبخیزداری و همچنین اصلاح روش های کاشت و داشت و برداشت، فاصله بین این دو منحنی افزایش یابد (با افزایش بهره وری به ازای سطح زیرکشت ثابت، تولید محصول افزایش و میزان فرسایش خاک، کاهش یابد)
امید است بهره برداری اصولی از اراضی کشاورزی و افزایش بهره وری و تولید محصولات زراعی و باغی، سبب کاهش فشار بی رویه بر عرصه های منابع طبیعی (بخصوص چرای مفرط و چندین برابر ظرفیت مراتع) گشته و از طرف دیگر بجای سیاست افزایش سطح زیرکشت (توسعه در سطح)، سیاست افزایش بهره وری (توسعه در عمق) و اصلاح الگوی مصرف منابع ذیقیمت اراضی، در سطح کشور حاکم شود.
با توجه به محدودیت های موجود در بخش منابع طبیعی و تخریب و خسارات عدیده وارده به دلیل بهره برداری بی رویه و یا نامناسب و از طرف دیگر شرایط خاص اقتصادی-اجتماعی کشور ایجاب می کند تا بجای تحمیل فشارهای مضاعف بر بخش منابع طبیعی، در سایر بخش های کشاورزی، صنعت، خدمات، اکوتوریسم و ... سرمایه گذاری بیشتری صورت پذیرد. جای تاسف است که بعضا بهره برداری های غیر اصولی و بیش از توان اکولوژیکی عرصه ها، نه تنها سبب تخریب و اتلاف منابع ذیقیمت آب، خاک و پوشش گیاهی (تنوع زیستی) در بالادست حوزه های آبخیز می شود بلکه سبب اتلاف و تضییع سرمایه گذاری ها در پایین دست می شود که مثال بارز آن پر شدن مخازن سدها از رسوبات (کاهش عمر مفید آن ها)، خسارات ناشی از سیل و زمین لغزش بر تاسیسات زیربنایی، راههای ارتباطی، مزارع کشاورزی و مزارع پرورش آبزیان، شهرها و آبادی ها و غیره و همچنین مشکلات عدیده زیست محیطی موجود است.
امید است با بذل توجه خاص به منابع طبیعی کشور و ایجاد انگیزه لازم برای انجام خدمات موثرتر و افزایش کارایی و بهره وری نیروی انسانی (این ثروت و سرمایه پایان ناپذیر)، بستر مناسب برای حل هر چه بیشتر مشکلات مردم (این ولی نعمتان نظام) و رشد و شکوفایی روز افزون کشور فراهم شود.
منابع:
- آمار ارایه شده در همایش الگوی کشت در خردادماه 1388 (تهران)
- سخنرانی آقای پروفسور فن رومپایی در سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور در سال 1386
- Prof. Anton Van Rompaey, Physical and Regional Geography Research Group, Catholic University Leuven, Belgium (anton.vanrompaey@geo.kuleuven.be)
