هرچند حضور باستان شناسان خارجی در ایران و در محوطه های تاریخی و غنیِ ایران قبل از انقلاب، شاید به مکافاتی تبدیل شده بود که پدر باستان شناسی ایران را مجبور به تصمیم گیری برای جلوگیری از خروج هر نوع آثار تاریخی از ایران و اقداماتی نظیر آن کرده بود، اما به نظر می رسد حالا در دولت یازدهم این حضور به یک پاداش تبدیل شده است.
به گزارش خبرگزاری ایسنا، از سال 1800 میلادی به بعد، با ورود میسیونرهای خارجی به ایران، علاقه به شناسایی مکان های ذکر شده در کتاب مقدس و نویسندگان کلاسیک گسترش یافت. در نیمه اول قرن نوزدهم، تلاش برای توصیف و تهیه طرح از آثار قدیمی آغاز و در اواخر قرن نوزدهم، ایران با وجود حفظ استقلال خود، به منطقه حائل بین امپراطوری های انگلیس و روسیه در آسیا تبدیل شد. نفوذ این دو کشور و حضور جاسوس های آن ها در ایران امکان را برای توجه به آثار قدیمی نیز فراهم کرد.
پس از آن و از سال 1839 میلادی بود که علاقمندان و باستان شناسان مختلفی مانند «بارون» روس، «لایارد» بریتانیایی، «هنری سی. راولینسون» یا «فلاندن» و «کست» با هدف انجام کارهای مختلف مانند مطالعه و تهیه طرح هایی در حوزه تاریخ باستان شناسی به ایران سفر کردند.
و در ادامه کاوش باستان شناسان خارجی در ایران نخست با حضور فرانسوی ها، سپس موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو، در ادامه ایتالیایی ها و به مرور باستان شناسان دیگر کشورها ادامه پیدا کرد و البته به مرور فعالیت های باستان شناس ایرانی در کنار تیم های خارجی پررنگ تر شد، تا انقلاب اسلامی که فعالیت های باستان شناسی در ایران موقتا متوقف شدند.
هر چند قبل از آن در دهه 50 باستان شناسانی مانند دکتر فیروز باقرزاده و یا دکتر عزت الله نگهبان (پدر باستان شناسی ایران) حضور باستان شناسان ایرانی را در تیم های خارجی تقریبا اجباری می کردند و به جوانان ایرانی پروبال می دادند.
در طول سال های دفاع مقدس تنها کاوش های نجات بخش محدودی انجام شد و بیشتر فعالیت ها متمرکز بر نجات و حفاظت آثار در خطر بود. از دهه 1990 میلادی (1369 شمسی) تحقیقات باستان شناسی در ایران بار دیگر جان تازه ای گرفت و از سال 2000 میلادی (1379 شمسی) کاوش های مشترک ایرانی و خارجی آغاز شد و این قضیه به مرور و سال ها ادامه داشت تا ادغام سازمان میراث فرهنگی.
هدف اصلی از تحقیقات باستان شناسی در ایران در فاصله ی سال های 1960 تا وقوع انقلاب اسلامی، درک فرهنگ های گذشته و ساز و کارهای فرهنگی بود. در فاصله 1980 میلادی (1359 شمسی) تا سال 2000، تنها باستان شناسان ایرانی در ایران فعالیت داشتند؛ از آن پس، سازمان میراث فرهنگی در چارچوب جدید پروژه های به اصطلاح مشترک شروع به صدور مجوز خاص برای هیات های خارجی جهت تحقیقات باستان شناسی و حفاری در ایران کرد.
یکی از نخستین مطالعات مشترک توسط فرانسوی ها و ایتالیایی ها در مرودشت فارس و مسجد عتیق اصفهان انجام شد که بررسی ژئوفیزیکی و مرمت بودند و یکی از اولین پروژه های مشترک کاوش هیئت ایران و آلمان بود که به بررسی و کاوش در وشنوه و اریسمان در حوالی کاشان پرداخت. این کار مشترک بزودی با ورود یک تیم ژاپنی در سال 2003 ادامه یافت که شامل حفاری و بررسی در گیلان بود.
هرچند حضور تیم های مشترک باستان شناسی خارجی در ایران تا اوایل دولت نهم به مرور انجام می شد، اما با روی کار آمدن این دولت، مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به مرور مخالفت خود را با حضور هیات های مشترک باستان شناسی خارجی علنی کردند و حتی در دوره ای رئیس وقت این سازمان در دولت دهم باستان شناسان خارجی را عده ای سارق نامید و رسما مخالفت اش را با حضور این گروه ها در ایران اعلام کرد.
بنابراین حضور باستان شناسان خارجی در ایران به حداقل رسید و باستان شناسان محدودی مانند "کالییری" در تخت جمشید، «رافائل بیشونه» در خراسان و گروه ایتالیایی ها به کاوش های خود در مسجد امام (ره) اصفهان ادامه می دادند. با این وجود نباید این نکته را از ذهن دور داشت که مخالفت مسئولانی چون حمید بقایی در آن زمان بیشتر به دلیل خارج شدن امورات از دست شان بود و نه دلیل فنی و تخصصی خاصی.
مسئولان آن دولت حتی با انتشار بیانیه ای در شهریور ماه 1387 برائت خود را از این اقدام با مطرح کردن دلایلی چون کمبود بودجه اعلام کردند.
در بخشی از آن بیانیه آمده بود: «... در حالی که عزیزان مطلع هستید که این پژوهشکده با کمبود جدی بودجه مواجه است و تمام تلاش خود را بکار بسته ایم تا از راه های مختلف این چرخه از حرکت باز نایستد. بدیهی است، راه سختی در پیش داریم در برابر عظمت تمدن ایرانی که روزگاری بر نیمی از جهان فرمان می راند و 32 کشور را مدیریت می کرد، مدیریت بر میراث بجای مانده از این تمدن، یعنی میراث جهانی کار بسیار مشکلی است. در نتیجه همین پژوهش های باستان شناسی است که پس از پیروزی انقلاب تا به امروز تنها از طریق همین پژوهشکده باستان شناسی بیش از 20 نفر با هزینه هیات های خارجی در رده های دکتری در دانشگاه های خارج از کشور مشغول به تحصیل هستند و همین عزیزان در همین سال های اخیر که به کشور برگردند خود پرچمدار پژوهش های نوین باستان شناسی خواهند بود و بدیهی است که حوزه باستان شناسی ایران قدرت بیشتری می گیرد. موضوعی که تمام باستان شناسان خارجی آن را تایید می کنند. در بیشتر کشورهای همسایه به سختی می توان یکی دو نفر باستان شناس پیدا کرد. (!)»
و سرانجام با روی کار آمدن دولت یازدهم بار دیگر مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و متولیان باستان شناسی ایران با برگزاری جلسات مختلف با مسئولان میراث فرهنگی کشورهای مختلف و انعقاد قراردادهایی که دست کم یک بند از آن ها مختص حضور تیم های مشترک باستان شناس بود بار دیگر به حضور این تیم ها در ایران رسمیت دادند.
و حالا اگر قرار باشد میزان رشد حضور هیات های باستان شناسی مشترک خارجی در کشور را فقط به نسبت تعداد اخبار منتشر شده در رسانه ها بررسی کنیم، پرچم صلح سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و مسئولان پژوهشگاه این سازمان برای حضور باستان شناسان خارجی در ایران بالاست.
هرچند با توجه به روند کنونی نباید این نکته را از ذهن دور داشت که سیاست های کلی سازمان میراث فرهنگی در زمینه های مختلف حتی بحث باستان شناسی به عنوان یکی از مهم ترین بحث های تخصصی این سازمان به متولیان آن بخش دیکته می شود و الزاما آن چه از حیث تخصصی و مدیریت در رشد باستان شناسی حائز اهمیت است، در این حوزه و در پژوهشکده باستان شناسی اجرائی نمی شود.
سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در این زمینه اظهار می کند: همکاری های بین المللی ما در چارچوب تفاهم نامه هایی است که بین پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نقاط مختلف دنیا تنظیم و توافق شده است و در چارچوب آن تفاهم نامه ها، ما برنامه هایی را به صورت مشترک با طرف خارجی تدوین می کنیم.
وی با بیان این که از نظر پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی یک اصولی اهمیت دارند، نخست این که حتما هر فعالیت باستان شناسی در ایران باید فعالیت مشترک باشد، توضیح می دهد: این حالت را ما در ایران قبول نداریم که یک هیات باستان شناسی بیاید و در یک گوشه از کشور ما شروع به فعالیت کند، بلکه باید این اقدام به صورت مشترک بین گروه باستان شناسی ایرانی و خارج باشد. باید یک هیات مشترک تشکیل شود، هر چند اندازه های این اشتراک باید در موضوعات مختلف متفاوت باشد. با این وجود باید یعنی سرپرست ایرانی و خارجی، تعداد اعضا، حاصل فعالیت های پژوهشی و اهداف در این پروژه میان دو گروه مشترک بوده و برابری داشته باشد.
مشاور رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر این قضیه نیز تاکید می کند: که گاهی اوقات ممکن است حضور باستان شناسان خارجی در یک تیم کاوش به صورت حضور باستان شناسان متخصص میان رشته ای باشد نه یک تیم کاوش.
او ارتقای دانش باستان شناسی ایران را در راستای همکاری با هیات های خارجی از جمله اهداف حضور پررنگ تیم های کاوش در ایران نسبت به دو دولت گذشته می داند و می گوید: هر چند علم باستان شناسی یک موضوع قدیمی است، اما خود آن به شدت در حال تغییر و تحول است. این که ما سر خود را پایین بیندازیم و فکر کنیم که نباید با دنیا ارتباط داشته باشیم کار پسندیده ای نیست، یعنی حتما باید با دانش باستان شناسی و همه تحولات آن مرتبط باشیم.
بهشتی بر لزوم انتشار بین المللی فعالیت های باستان شناسی در کشور تاکید کرده و بیان می کند: وقتی ما یک کار مشترک با یک هیات خارجی داشته باشیم این حتما باید انتشار در سطح بین المللی پیدا می کند، چون کاوش تیم های داخلی که نهایتا منجر به یک گزارش باستان شناسی به زبان فارسی می شود، چون ارتباط زیادی با شبکه ی آن منظومه علمی در سطح جهان نداریم، بسیار کم است، در صورتی که اگر کارهای مشترک زیادی داشته باشیم، قطعا پژواک بین المللی هم راه می افتد.
او اضافه می کند: در دولت گذشته فعالیت های بین المللی باستان شناسی در ایران وجود نداشت، اما از دو سال گذشته با ادامه دار شدن این فعالیت ها همه آن ها اطلاع رسانی می شوند.
بهشتی تاکید می کند: کلیت این است که همکاری های بین المللی ما رو به توسعه است به خصوص در زمینه هایی که ما توانایی کمتری داریم، تقریبا باید بیشتر تمایل داشته باشیم، مانند بحث باستان شناسی میان رشته ای که استفاده از تکنولوژی، مستندسازی و شناسایی، در آزمایش های مختلفی که به صورت رشته های علمی به کمک باستان شناسان می آیند در ایران بسیار کم است.
رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در ادامه با تاکید بر این که هر پروژه ای یک اقتضا دارد و همیشه نمی توان یک راه حل برای همه ی مسائل داشت، می گوید: باستان شناسی یک اسم عام است، وقتی در عالم واقع محقق می شود، صورت های مختلف دارد. ممکن است زمانی یک پروژه ی باستان شناسی فقط بررسی شناسایی عمیق علمی باشد، یا زمانی یک حفاری گسترده باشد، که شرایط آن ها با یکدیگر بسیار متفاوت هستند.
با وجود صحبت های سید محمد بهشتی، نباید برخی اتفاقات پیش آمده در این حوزه را از ذهن دور داشت. زمانی که را که دانیل پاتس پس از کاوش در محوطه تاریخی «نورآباد ممسنی» و بدون استعلام از هیات ایرانی کاوش گزارش های کاوش را در قالب گزارشی انگلیسی در ایران به چاپ رساند و در دور بعدی انتشار آن، نام دو شخص ناشناس دیگر را به این گزارش اضافه کرد.
حال این پرسش مطرح می شود که با توجه به صحبت های رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری حضور هیات های مشترک باستان شناسی خارجی چه میزان ضابطه مند و برای انجام برنامه های مشترک علمی انجام می شود؟ هر چند وی روی تفاهم نامه هایی که با مسئولان حوزه ی میراث فرهنگی در کشورهای مختلف امضا می کند، تاکید دارد.
در حالی که طبق صحبت های پیشین بهشتی ایران هنوز در حوزه باستان شناسی در حد استانداردهای جهانی نرسیده و ضعیف عمل می کند، می توان به حضور شایسته و بایسته ی باستان شناسان خارجی در محوطه های ارزشمند و تاریخی و غنی ایران اطمینان کرد! هر چند باید تلاش کنیم تا سرقت های باستان شناسی از نوع اشیا به خصوص قبل از انقلاب اسلامی و از نوع مطالعات و ارائه گزارش ها حتی در همین چند سال اخیر را از ذهن خارج کنیم!
و البته دغدغه های سیدمنصور سیدسجادی، یکی از باستان شناسان پیشکسوت که بیش از 40 سال است عمر خود را روی محوطه جهانی «شهرسوخته» گذاشته حائز اهمیت است.
او در بخشی از صحبت هایش با ایسنا در 15 آذرماه امسال، به این نکته تاکید داشت که «هیات های مشترک یعنی مرتبه علمی دو سرپرست خارجی و ایرانی باید نزدیک به هم یا رتبه آن ها یکی باشد. به عنوان مثال یک استاد دانشگاه هاروارد نمی تواند در شهر سوخته با یک باستان شناسی تازه فارغ التحصیل از ایران در قالب هیاتی مشترک کار کند. هیات مشترک یعنی انتشارات و بودجه مشترک؛ اگر دولت 50 میلیون تومان برای آن کاوش اختصاص می دهد هیات خارجی مشترک نیز باید همین مقدار اعتبار را در اختیار داشته باشد. در واقع هیات مشترک یک تعریف دارد که با حضور خارجی ها در ایران متفاوت است.»
سیدسجادی در پاسخ به این پرسش که چقدر در ایران استانداردسازی ها برای حضور هیات های مشترک باستان شناسی فراهم شده است، بیان می کند: من جزو نخستین افرادی هستم که پس از انقلاب از خارجی ها برای تبادل نظر و افکار با باستان شناسان ایرانی دعوت کردم، بنابراین مطلقا مخالفتی با حضور خارجی ها در حفاری ها نداریم، اما شدیدا با بررسی خارجی ها در ایران مخالفم.
وی با بیان این نکته که باید بررسی های باستان شناسی در ایران را فقط ایرانی ها انجام دهند، ادامه می دهد: زمانی که ترانشه ای ده در ده متر ایجاد می شود و خارجی ها می خواهند بررسی منطقه را انجام، شناسایی و تعیین حریم کنند، کار ایراد دارد. در واقع با شکل کنونی هیات های مشترک مخالفم و معتقدم که ما باید برابری را حفظ کنیم.»
