توسعه گردشگری حیات وحش به عنوان شکلی پایدار از کاربری زمین، انگیزه اقتصادی قوی برای افراد بومی جهت پیوستن به پروژه های مدیریت منابع طبیعی جامعه محور ایجاد می کند.
منابع طبیعی، یکی از مهم ترین پایه های معیشت در مناطق روستایی هستند. در حالی که زندگی بشر به شدت به این منابع و کیفیت آن ها وابسته است، تاثیرات بسیاری نیز بر روی آن ها می گذارد. اما تاثیرات نسل بشر بر روی طبیعت، تا کنون نه تنها سازنده و حیات بخش نبوده بلکه در اغلب موارد پایداری آن را به خطر انداخته است.
تعارض میان منافع اقتصادی با حفاظت از طبیعت، منابع طبیعی را در یک روند فرسایشی در بسیاری از نقاط دنیا به ورطه نابودی کشانده است. افزایش آمار گونه های جانوری منقرض شده و یا در معرض خطر انقراض در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، گواهی بر این مدعاست. احداث پارک های ملی و مناطق حفاظت شده دولتی یکی از راه کارهای حفاظت از منابع طبیعی است. راهکاری که در طول زمان کارایی و اثربخشی آن بارها به چالش کشیده شده است.
از سوی دیگر بسیاری از زیستگاه های غنی، با تنوع زیستی بالا نه در مناطق حفاظت شده بلکه در زمین ها و مناطقی با مالکیت و کنترل جوامع محلی واقع شده اند. قلمروهایی که از دیرباز در اختیار مردم بومی قرار داشته اند 22 درصد مساحت کره زمین را تشکیل می دهند و در عین حال با مناطقی که 80 درصد تنوع زیستی دنیا را در خود جای داده اند مرزهای مشترک دارند. این تلاقی فرصت بزرگی را ایجاد می کند تا از تنوع زیستی فراتر از محدوده مناطق حفاظت شده دولتی محفاظت نماییم.
ایده مشارکت جوامع بومی در امر حفاظت از منابع طبیعی از همین جا شکل گرفت؛ بوجود آوردن انگیزه و اشتیاق کافی برای مردمی که حیات شان به این منابع گره خورده است و هر گونه تغییر و تحولی در کیفیت این منابع، بر روی زندگی آن ها پیش از دیگران تاثیر می گذارد.
در دو دهه گذشته توجه ویژه ای به ابعاد اجتماعی و اقتصادی مدیریت منابع طبیعی شده است. پژوهش ها و مطالعات انجام شده رویکردی جدید در این عرصه را بوجود آوردند. مدیریت منابع طبیعی جامعه محور برای دولت ها، بخش خصوصی و سازمان های مردم نهادی که در فکر بکار گیری راهی برای استفاده پایدار از منابع طبیعی بودند از همان ابتدا جالب می نمود.
مدیریت منابع طبیعی جامعه محور، با این فرضیه شکل گرفت که سال ها حکمرانی نهادها و ارگان های دولتی بر منابع طبیعی نتیجه ای جز تخریب و کاهش تدریجی آن ها در بر نداشته است. حال نوبت به آن رسیده که با تفویض اختیارات مربوط به مدیریت این منابع به جامعه محلی، فرصتی جهت حفظ آن ها و توسعه در نواحی روستایی ایجاد نماییم.
بر همین اساس در بسیاری از کشورهای آفریقایی، زمین هایی که در تملک دولت قرار داشتند به زمین هایی با مدیریت اشتراکی بدل گشتند. زمین های خصوصی نیز با یک تغییر کاربری از کشاورزی و پرورش احشام به پرورش وحوش، حفاظت بیشتر از منابع طبیعی در این مناطق را میسر نمودند.
توسعه گردشگری حیات وحش به عنوان شکلی پایدار از کاربری زمین، انگیزه اقتصادی قوی برای افراد بومی جهت پیوستن به پروژه های مدیریت منابع طبیعی جامعه محور ایجاد نمود. بومیان بصورت انفرادی یا در قالب تعاونی های روستایی و یا سازمانی مردم نهاد اقدام به تاسیس کسب و کارهای گردشگری در زمین ها با مدیریت اشتراکی نمودند.
برخی از فعالان در حوزه گردشگری بر این باورند که توسعه گردشگری با علائق ویژه، فی نفسه می تواند منجر به حفاظت از مناطق طبیعی، حفاظت از تنوع زیستی و کاهش اثرات منفی بر طبیعت گردد. نیاز به نگهداری از سایت ها و چشم اندازهای طبیعی برای گردشگری، می تواند باعث ترویج "اخلاق حفاظت" در میان جوامع روستایی گردد. توسعه گردشگری می تواند از حفاظت محیط زیست حمایت کند. به عبارتی از طریق فراهم آمدن منطقی اقتصادی، توسعه گردشگری میتواند از گسترش اشکال مخرب توسعه ممانعت نماید.
یکی از چالش برانگیزترین مسائل در حوزه مدیریت منابع طبیعی جامعه محور چگونگی سازماندهی شمار زیادی از مردم محلی است. چگونگی توزیع منافع و پیاده نمودن شیوه مدیریت چند صدایی کار چندان ساده ای نیست.
یکی از راه حل های اصلی از میان برداشتن این چالش، ایجاد بستر قانونی مناسب است. اصلاح و تغییر در قوانین موجود و وضع قوانین جدید در کشورهای آفریقایی، بومیان را در امر حفاظت، با دولت همراه ساخت. زیرا با تغییر مواضع و سیاست های دولت، حفاظت دیگر امری منفعل کننده و سلبی محسوب نمی شد، بلکه کاملاً بر عکس، حفاظت با محترم شمردن حق بهره برداری و حتی مالکیت جوامع محلی، منابع طبیعی را به سرمایه ای ارزشمند برای دست یافتن به اقتصاد بهتر و رفاه بیشتر تبدیل نمود.
مدیریت منابع طبیعی جامعه محور بر کاهش قدرت مرکزی و انتقال آن به جامعه تاکید دارد و مفهوم مالکیت را بسیار محترم می شمارد. بنابراین در بسیاری از کشورها حق کسب درآمد از محل این منابع و همچنین داشتن قدرت تصمیم گیری و مدیریت امور را به جامعه محلی واگذار نموده است. اما اگرچه ایجاد بستر قانونی مناسب در اولویت قرار دارد و شرط لازم برای به ثمر رسیدن اهداف مدیریت منابع طبیعی جامعه محور است، اما به هیچ روی به تنهایی کافی نیست.
هنوز تا عملی شدن این ایده راه زیادی در پیش است. جامعه محلی که قرار است وظیفه مدیریت امور را به دست بگیرد باید صلاحیتش به اثبات برسد. محیط زیست توان آزمون و خطاهای بیشتر را ندارد و در دنیای دانش محور امروز دیگر جایی برای افراد نابلد و غیر متخصص نیست. اگرچه بسیاری بر این باورند که جوامع بومی دانش سنتی مدیریت منابع طبیعی محیط پیرامون خود را از گذشته های دور به ارث برده اند و تنها کافی است که ما آن روش های سنتی را بازیابیم و آن ها را احیا نماییم.
این گفته اگرچه درست و قابل دفاع است اما در دنیای پر رقابت و پر چالش امروز برای مدیریت پایدار یک کسب و کار وابسته به طبیعت در عین کسب سود و منافع اقتصادی از آن، به دانش و مهارت های بیشتری محتاجیم. اگر جامعه محلی بعد از مجهز شدن به دانش و مهارت های لازم بر مسند مدیریت بنشیند، بی گمان طبیعت، حفاظتی اثربخش و نواحی روستایی اقتصادی شکوفا را تجربه خواهند نمود.
