«مردان نمکی» همان پیکرهای مرموز معدن نمک چهرآباد هستند که امروز باستان شناسان آلمانی را برای بررسی دوباره به این معدن کشانده اند تا از رازهای سر به مهر این معدن و مردانش رمزگشایی کنند.
به گزارش خبرگزاری مهر، «مردان نمکی»، پیکرهایی هستند که در معدن نمک زیر خروارها نمک مدفون شدند و امروز آلمانی ها برای بررسی این معدن به کاوش در معدن چهرآباد پرداختند تا شاید مرد نمکی دیگری پیدا شود، احتمالی که باستان شناسان آلمانی آن را رد نمی کنند و می گویند: «امکان هر اتفاقی وجود دارد.»
20 سال از کشف نخستین مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد می گذرد و این روزها فعالیت تیم آلمانی در دل کوه های منطقه چهرآباد دوباره نام این معدن را بر زبان ها انداخته تا گفته شود هنوز مشخص نیست چه تعداد مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد مدفون هستند.
در این راستا تحقیقات مشترکی برای بررسی هرچه بیشتر مومیایی های معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرارگرفته تا پروژه تحقیقاتی مطالعه بر روی مردان نمکی و اشیای مکشوفه از معدن نمک چهرآباد از یستم مهرماه با حضور یک هیئت آلمانی، از موزه و دانشگاه بوخوم در زنجان آغاز شود.
ابوالفضل عالی سرپرست ایرانی هیئت مشترک پژوهش مومیایی های معدن نمک چهرآباد در بدو ورود هیئت آلمانی به زنجان در مورد جزئیات این همکاری مشترک گفته بود: کار تحقیقات توسط متخصصان ایرانی با مشارکت و همکاری هیئت آلمانی در حوزه های باستان شناسی، مطالعات محیطی (چشم انداز باستان شناسی منطقه)، ژئومورفولوژی، گیاه شناسی و جانورشناسی انجام می شود. مطالعه بر روی مومیایی های مردان نمکی و همچنین اشیا و ابزار مکشوفه در معدن نمک چهرآباد نیز در دستور کار هیئت تحقیقاتی است و این پروژه علمی به مدت یک ماه ادامه می یابد.
عالی با اشاره به اینکه این پروژه مشترک تحقیقاتی در محل موزه باستان شناسی مردان نمکی (عمارت ذوالفقاری) اتجام می شود گفت: انجام مطالعات بر روی مومیایی های طبیعی مردان نمکی، بررسی نمونه های به دست آمده از منسوجات، پارچه ها، ابزارآلات، سفالینه ها، بقایای انسانی و جانوری و نمونه برداری از محل معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرار دارد.
فعالیت این تیم تحقیقاتی در حالی انجام می شود که یحیی رحمتی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان با ابراز خرسندی از حضور هیئت آلمانی در زنجان و ادامه پروژه علمی و تحقیقاتی مردان نمکی و معدن نمک چهرآباد اعلام می کند که با انجام تحقیقات علمی، شناخت بهتری از تمدن و تاریخ این منطقه به دست خواهد آمد.
وی ادامه بررسی پارچه های هخامنشی و چرم ها و پوستین های به دست آمده از معدن نمک به همراه ابزارهای معدنی را از برنامه های این تیم اعلام کرده و گفته است: علاوه بر ادامه مطالعات معدنی، هم زمان با حضور محققان آلمانی، مطالعات گیاه شناسی در زمینهٔ ژئوفورمولوژی با موضوع مطالعات محیطی و زمین باستان شناسی با همراهی گیاه شناسان و اساتید دانشگاه زنجان در زمینه های مختلفی مانند انسان شناسی، مومیایی ها، بافت شناسی، استخوان شناسی، DNA باستانی، مطالعه ریشه و منشأ جغرافیایی مومیایی ها، جانورشناسی و گیاه شناسی کهن انجام می شود.
رحمتی با اشاره به آغاز عملیات میدانی مطالعات میان رشته ای در معدن چهرآباد از سال 83 ادامه داد: معدن نمک چهرآباد مهم ترین معدن استخراج نمک در دوره هخامنشی و ساسانی است و مردان نمکی یافت شده نیز گویای همین مطلب است.
ورود این هیئت آلمانی و آغاز بررسی ها در معدن نمک چهرآباد در حالی است که به نظر می رسد برنامه ریزی بلندمدتی برای بررسی این معدن وجود دارد، معدنی که شهرت امروزی آن به دلیل گنبد نمکی بزرگ معروف به دوزلاق است که قدیمی ترین معدن نمک شناخته شده در ایران محسوب می شود.
توماس هانس، کارشناس باستان شناسی موزه و دانشگاه بوخوم آلمان در مورد مطالعات جدید روی مومیایی ها گفت: سال آینده فاز دوم اکتشافات در معدن چهرآباد با حفاری بزرگی آغاز می شود. فاز نخست اکتشافات که به مدت سه سال بود به اتمام رسیده و با تأمین اعتبار، فاز دوم برای مدت سه تا پنج سال آغاز شد.
وی با متمایز دانستن مردان نمکی چهرآباد از سایر مومیایی های دنیا گفت: باید با همکاری مشترک دانشگاه بوخوم آلمان و کارشناسان زنجانی به روشی برای نگهداری بلندمدت مردان نمکی برسیم. با توجه به اینکه در دنیا چنین مردان نمکی وجود ندارد، تجربه ای در این زمینه نداریم و بررسی وسیعی نیاز است.
همچنین مسئول پژوهش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان گفت: اقدامات مطالعاتی بر روی مردان نمکی و اشیا مکشوفه از معدن نمک چهرآباد طی همکاری مشترک با پژوهشگران آلمانی انجام شد.
ابوالفضل عالی با بیان اینکه سال های 83 و 84 و نیز 89 و 90 اشیایی طی حفاری معدن چهرآباد کشف شد افزود: با توجه به اینکه تعداد این اشیا زیاد است مطالعات و پژوهش بر روی آنها به صورت مرحله ای انجام می شود. نتایج پژوهش های سال های 90 و 91 در یک کتاب دوزبانه انگلیسی و فارسی طی ماه های اخیر در آلمان چاپ شد و نتایج پژوهش های امسال و بهار و تابستان سال آینده نیز در جلد دوم این کتاب منتشر می شود.
بنا بر این گزارش بعد از آنکه نیم پیکره مرد نمکی شماره یک در سال 1372 در معدن نمک چهرآباد به حال خود رها شد تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت تا در پائیز 1383 معدن کاران حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدن کاران در میان خاک های آشفته، علاوه بر جمع آوری قسمت هایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، اشیایی نیز به دست آمد که به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.
بررسی های اولیه بر روی بقایای انسانی، که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی 2 نام گذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میان سال با میانگین قد حدود 180 سانتی متر بوده که در جریان ریزش دیواره ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می توان به تکه سبد و میخ های چوبی، طناب های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.
کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش های باستان شناسی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11 سال شد. سریال مردان نمکی معدن چهرآباد با کشف مرد نمکی جدید همانند مرد نمکی شماره سه در پی باطله برداری در زمستان سال 83 تداوم یافت و به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه یافت شد.
بقایای مومیایی یا همان مرد نمکی 3 شامل استخوان، لباس و قسمت هایی از بافت نرم بود که همچون معدن چیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده است. به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دست ها از ناحیه آرنج خم شده، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده است. پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت، دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی با عکس برداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب درنتیجه ریزش تونل ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.
بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی متر است. بر گوش هایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است.
به همراه این جوان مومیایی شده، اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده است. از اشیای دیگر می توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب های گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دودزده، 11 تکه سفال نیز همراه این جسد یافت شده است. از ویژگی های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.
مرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمت های بدن زیر صخره و سنگ های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می داد که این شخص نیز همچون نمونه های قبلی بر اثر حادثه ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون شده است.
برخلاف مومیایی نمکی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنجم پوسیده شده و از بین رفته و بافت نرم فقط در قسمت هایی کوچک از دو دست، پاها بخش هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن، از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است.
پیش از کاوش های دو فصل 83 و 84 در معدن نمک چهرآباد، بر اساس یافته های سال 72 تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده 8 پیش از میلاد بوده است. اما با کاوش های دو فصل اخیر مشخص شد که همه مومیایی های مکشوفه از معدن، کارگرانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره ها و سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند.
بر اساس آزمایش ها مشخص شد که مرد نمکی 3، 4، 5، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمکی 1، 2، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال قبل است. بنا بر این با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل های معدن چهرآباد، دست کم دو بار رخ داده است.
در حال حاضر به استثنای مومیایی نمکی شماره 1 که در موزه ملی نگه داشته می شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می شوند.
