نقش طرح های انتقال آب در نجات دریاچه ارومیه

در حالی که بسیاری از متخصصان آب و محیط زیست طرح های انتقال آب را پرهزینه، زیانبار، ناکارآمد و دارای اثرات موقتی می دانند هفته گذشته ستاد احیا دریاچه ارومیه با موافقت محیط زیست انتقال آب زاب را کلید زد.

19 سال از زمان آغاز کاهش ارتفاع آب دریاچه ارومیه می گذرد و دیگر نیاز به توضیح ندارد که چه شده است و چقدر حال این دریاچه بد است. دریاچه ارومیه در روندی از خشکی قرار گرفته که به اعتقاد کارشناسان با ادامه آن منطقه تبدیل به بیابانی به وسعت ۵۷۰ هزار هکتار با ۸ میلیارد تن نمک می شود که با وزش نخستین بادها به جای شن یا رس، این نمک است که در هوا منتشر شده و موجب تخریب محیط زیست می شود، تخریبی که بدون شک از مرزهای کشور خواهد گذشت و در خوش بینانه ترین شرایط کشورهای همسایه را نیز در شرایط بحران زیست محیطی گرفتار خواهد کرد.

دریاچه ارومیه که حالا دیگر یکی از مهم ترین معضلات کشور است به عنوان یکی از اولویت های دولت یازدهم مطرح شد و برای نجات آن کارگروه و ستاد احیا که به اعتقاد بسیاری از متخصصان علوم آب و محیط زیست بهترین گزینه برای این سمت بود تشکیل شد بدین سان فعالیت این ستاد با هدف احیاء دریاچه ارومیه طرح احیاء پس از ماه ها مطالعه توسط متخصصان و استادان این دانشگاه در کنار استادان دانشگاه های ارومیه و تبریز و چند دانشگاه خارجی در قالب ۲۹ پروژه تدوین و توسط دولت ابلاغ شد.

در قالب این طرح قرار است در مدت ۱۰ سال دریاچه ارومیه به سطح تراز اکولوژیک خود یعنی ۱۲۷۴ متر از سطح آب های آزاد برسد. برای اجرای این طرح در قالب ۲۹ پروژه و ۱۰۱ زیر پروژه در مدت ۱۰ سال افزون بر ۱۲ هزار میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده است.

با این حال برخی کارشناسان و نمایندگان پس از گدشت مدتی از فعالیت این ستاد نقدهایی را بر عملکرد آن وارد دانستند که می توان به اظهارات دکتر مسعود پزشکیان در مرداد ماه سال جاری در این خصوص اشاره کرد.

توان مدیریتی در اسکلت اداری ستاد احیا دریاچه ارومیه وجود ندارد

به اعتقاد نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی، برای احیای دریاچه ارومیه کارهایی صورت گرفته و کارهایی هم در دست انجام است، اما در اینکه اقدامات مدیران تاکنون تا چه اندازه کارساز بوده شک و تردید وجود دارد زیرا ساختار و توان مدیریتی در اسکلت اداری ستاد احیای دریاچه وجود ندارد.

نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس با انتقاد از گماردن افراد با رویکرد سیاسی در ستاد احیای دریاچه ارومیه، می گوید: بسیاری از افراد در این ستاد بدون تجربه و علم تنها صندلی ها را اشغال کردند، این در حالی است که دریاچه ارومیه نباید گرفتار این بلا می شد.

به گفته مسعود پزشکیان، تلاش دولت یازدهم در احیای دریاچه ارومیه قابل مقایسه با دولت قبل نیست، دولت با توجه به تمام مشکلاتی که داشته و دارد اما اعتبار خوبی برای احیا دریاچه ارومیه اختصاص داده؛ در واقع عزم و اراده دولت وجود دارد اما ساختار شکل گرفته به دلایل مختلف جای اما و اگر دارد چراکه برای حل چنین معضلی شعار کافی نیست و انسان هایی لازم اند که با علم، انگیزه و مهارت بدانند، بتوانند و بخواهند که این کار را انجام دهند، اما بدون علم و مهارت و تنها با پول مشکل حل نخواهد شد.

نجات دریاچه ارومیه دست کم ۱۰ سال زمان می برد

اما مسئولان ستاد احیا دریاچه ارومیه بازگشت آن به حالت اولیه را پروژه ای کوتاه مدت نمی دانند و معتقدند برای نجات دریاچه ارومیه که سال ها سوء مدیریت منابع آب در این حوضه به این روز کشانده اش دست کم ۱۰ سال زمان نیاز است.

اما از آنجایی که ۱۰ سال زمانی نیست که بتواند کفایت و تدبیر یک کارگروه، یا ستاد و حتی یک دولت را برای کسانی که تنها هدف شان از نقد و بررسی یک موضوع تخریب مجریان و تصمیم گیران است، ثابت کند سرانجام دست اندرکاران ستاد دریاچه ارومیه که بار ها اعلام کرده اند مدیریت کشاورزی در حوضه ارومیه، سدها و چاه های غیرمجاز تنها راهکارهای علمی و مثمر در نجات دریاچه هستند را ناگزیر به بررسی راهکارهایی کرد که به اعتقاد کارشناسان اگرچه زود بازده هستند اما مانند مسکن بوده و در نهایت دردی را دوا نمی کنند.

انتقال آب یکی از گران ترین و خسارت بارترین روش های احیا دریاچه ارومیه

انتقال آب از دیگر حوضه ها یکی از این راهکارهاست که به اعتقاد کارشناسان یکی از گران ترین و خسارت بارترین روش ها به خصوص برای محیط زیست به شمار می آیند. شاید از همین رو است که وقتی به پیشینه مهم ترین طرح های انتقال آب بین حوضه ای در کشور نگاه می کنیم، در می یابیم که اگر یک اراده قدرتمند سیاسی حامی این طرح ها نبود، امکان اجرایی شدن شان غیرممکن بود.

انتقال آب از دریای خزر مردود شد

با این حال طرح های انتقال آب برای احیا دریاچه ارومیه از سال گذشته ابتدا در مورد انتقال آب دریای خزر در ستاد احیا مطرح شد که خوشبختانه پس از بررسی های کارشناسی این طرح مردود و از دستور کار خارج شد.

از مشکلاتی که این طرح برای هر دو حوضه آبریز ایجاد می کند به گفته کارشناسان، مربوط به اختلاط آب این دو اکوسیستم است، وقتی آب دو حوضه مخلوط می شود، محصولاتی غیرقابل پیش بینی ایجاد می کند، از مرگ آرتمیاهای دریاچه ارومیه که با آب شور سالیان سال است به تعادل رسیده اند تا جلبک ها و دیگر گونه های آن که به واسطه ورود گونه های آبی خزر از بین می روند.

کارشناسان همچنین به تغییرات شیمیایی دریاچه مقصد اشاره می کنند و معتقدند که این طرح به هیچ وجه عملی نیست، چراکه آب خزر را از منفی ۲۶ متر پایین تر از سطح آب های آزاد اگر بخواهیم به ارتفاعات ۱۲۵۰ متری دریاچه ارومیه ببریم، یعنی ۱۳۰۰ متر جا به جایی در ارتفاع و این یعنی غیرممکن، چون باید از سلسله جبال منطقه رد شود، همچنین پمپاژ آب در این ارتفاع هم به خودی خود نیازمند چند نیروگاه اتمی بوده و هزینه ای سرسام آوری به بار خواهد آورد.

اثرات زیست محیطی انتقال آب از رودخانه ارس نامعلوم است

پس از آن انتقال آب از روزخانه ارس به دریاچه ارومیه مطرح شد که این طرح نیز به دلیل نداشتن ارزیابی های زیست محیطی و معلوم نبودن اثرات آن به گفته رییس سازمان محیط زیست و گران تمام شدن پروژه به گفته رییس ستاد احیا دریاچه ارومیه فعلا از دستور کار خارج شده است.

ورود حجم عظیم رسوبات و تفاوت اسیدیته آب در دریاچه وان و ارومیه

در ماه های گذشته پروژه انتقال آب از دریاچه وان در کشور ترکیه نیز به دریاچه ارومیه مطرح و گفته شد اگر مشکلات زیست محیطی و کیفیت آب دریاچه وان مورد مطالعه دقیق قرار گیرد در مرحله بعدی وارد مذاکرات سیاسی با دولت ترکیه می شویم. اما از آنجایی که این طرح نیز دارای هزینه های زیست محیطی از جمله ورود ۲۴۴ میلیون تن رسوبات به دریاچه ارومیه به ازای ۱۰ میلیارد متر مکعب آب مورد نیاز از دریاچه وان است و همچنین تفاوت اسیدیته در آب دو دریاچه است این طرح نیز فعلا مسکوت مانده است.

حفر تونل انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه

یکی دیگر از پروژه های انتقال آب برای احیا دریاچه ارومیه که مدت هاست توسط کارشناسان نقد و بررسی می شود انتقال از رودخانه زاب است به طوری که دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه بر انتقال آب به عنوان یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه، تأکید کرد و گفت: اگرچه انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه در پروژه احیا مد نظر نیست، اما در حال حاضر تونل انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه در حال حفر شدن است.

عیسی کلانتری با تاکید بر اینکه ۵۰ درصد آب زاب برای ماست و هر جا بخواهیم می توانیم از آن استفاده کنیم، افزود: در حال حاضر از آن میزان استفاده ای نمی کنیم اما ۵۰ درصد آن رودخانه حق آبه ایران است، بنابراین می توانیم هر جا که بخواهیم آن را هزینه کنیم. در شرایط کنونی دریاچه ارومیه به آن نیاز دارد، پس آن را به دریاچه انتقال می دهیم، البته بعد از اینکه نیاز آبی دریاچه حل شد، برای توسعه کشاورزی استفاده می شود.

وی افزود: طبق قراری که با وزارت نیرو داریم، تا پایان سال ۱۳۹۸ آب رودخانه زاب وارد دریاچه ارومیه می شود.

طرح های انتقال آب مسکن های موقتی / تکرار تجارب ناموفق

با این حال مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست با بیان اینکه طرح های انتقال آب مسکن های موقتی هستند گفت: انتقال آب از رودخانه زاب هم مشکل دریاچه ارومیه را حل نمی کند.

به گفته وی، اگر طرح های انتقال آب موثر بودند می بایست احداث ۳ تونل انتقال آب از کوهرنگ مشکل زاینده رود را حل می کرد اما نه تنها این کار را نکرد، بلکه تالاب گاوخونی را خشکاند و دشت سگری را که دارای خاک حاصلخیزی بود به بیابانی در حال پیشروی تبدیل کرد.

محمد درویش اظهار داشت: متاسفانه چنین طرح های موقتی و بدون در نظر گرفتن اثرات بلندمدت مدام در کشور ما تکرار می شوند. دریاچه ارومیه تا زمانی که ۷۲ سدی که بر روی ۱۱ رودخانه اطراف آن ساخته شده اند، به قوت خود باقی است، شرایطش تغییر نخواهد کرد.

مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست تاکید کرد: افزایش ۳۶۰ هزار هکتار به سطوح کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه، ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در اطراف دریاچه ارومیه بعلاوه سدهای مذکور مهم ترین مشکلات این دریاچه است و تا زمانی که شجاعت و قدرت برای مقابله با مشکلات اساسی را نداشته باشیم، طرح های انتقال آب دردی از این دریاچه را دوا نمی کنند.

به گفته وی، حداکثر وسعتی که برای اراضی کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه تعیین شده است ۳۲۰ هزار هکتار است در حالی که در حال حاضر ۶۸۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی در اطراف این دریاچه وجود دارد. بایستی برای تامین معیشت مردم این حوضه گزینه های دیگری از جمله بوم گردی مسئولانه، استفاده از صنایع هایتک، استفاده از انرژی های نو، استفاده از مرزهای مشترک و مزایای ترانزیت و ... در نظر گرفته شود و تا زمانی که کشاورزی ناپایدار تنها راه معیشت مردم این منطقه است، وضعیت دریاچه ارومیه بهبود نخواهد یافت.

مدیر کل دفتر آموزش و مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست افزود: متاسفانه مسئولان به جای اقدامات اساسی که در درازمدت اثرات آن مشخص می شود و ممکن است نتایجش در دولت های آینده دیده شود، همواره به دنبال طرح های ضربتی با اثرات کوتاه مدت هستند که این در مورد دریاچه ارومیه نیز صدق می کند، اما این دریاچه دیگر ظرفیت چنین طرح هایی را ندارد.

وی در خصوص انتقال آب رودخانه زاب که اخیرا از سوی ستاد احیای دریاچه ارومیه به عنوان بهترین گزینه احیای دریاچه ارومیه عنوان شده است، یادآور شد: این گزینه نیز همانند دیگر طرح های انتقال آب گزینه نامناسبی است؛ چرا که به قیمت ناآبادی یک منطقه دیگر تمام می شود که در نهایت اثرات و نتایج آن از جمله بیابانی شدن و خیزش ریزگردها در آن نواحی گریبان مردم کشور ما را نیز خواهد گرفت.

به گفته درویش، اینکه گفته می شود در حال حاضر آب رودخانه زاب هیچ استفاده ای در کشور ما ندارد درست نیست و باید در مورد مباحث زیست محیطی اندکی دیدگاه ها فرابخشی تر و فرامنطقه ای تر باشد.

انتقال آب به حق آبه جوامع محلی آسیب می زند

همچنین حسین آخانی اکولوژیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در مورد اجرای طرح انتقال آب به عنوان یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه اظهار داشت: انتقال آب از زاب یا ارس و به طور کلی از هر حوضه ای به حوضه دیگر، باعث تخریب بسیاری می شود. برای مثال اگر بخواهند زاب را به دریاچه ارومیه انتقال دهند، مشکلات بسیاری در این مسیر ایجاد می شود و تخریب در یک نقطه آثارش را در جای دیگر نیز می گذارد و به حق آبه جوامع محلی آسیب می زند.

وی با بیان اینکه انتقال آب از زاب باعث آسیب به کشورهای همسایه ما نیز خواهد شد، تأکید کرد: حتی اگر با اجرای این طرح موفق به احیای دریاچه ارومیه نیز شویم، در جای دیگر باعث ایجاد ریزگرد می شویم. بنابراین این انتقال از نظر اجتماعی و اکولوژی پذیرفتنی نیست. در حال حاضر نیز این امر موجبات تنش های قومی و نارضایتی های اجتماعی را در کشور ایجاد کرده است.

این اکولوژیست با تاکید بر اینکه مدیریت منابع آب باید با محوریت حوضه مورد نظر باشد، گفت: باید در مدیریت آب تمرکز بر حوضه آب باشد و به شهروندان خود یاد بدهیم بر اساس ظرفیت موجود، آب مصرف کنند، بر این اساس و به منظور کم کردن مصرف آب کاهش حجم کشاورزی این منطقه امری ضروری به نظر می آید.

هیچ کدام از پروژه های انتقال آب مورد تایید محیط زیست نیست

چندی پیش معاون محیط انسانی سازمان محیط زیست نیز تأکید کرد: هیچ کدام از پروژه های انتقال آب مورد تایید ما نیست و در حال حاضر نیز هیچ پروژه بین حوضه ای هم مجوزی از سازمان دریافت نکرده است.

این در حالی است که معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه مضرات انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه در برابر مزایای آن ناچیز است اعلام کرد: پس از ۴ ماه بررسی کارشناسی سرانجام موافقت سازمان به ستاد احیا ابلاغ شد.

به گفته فرهاد دبیری، پرونده انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه حدود چهار ماه است که در دفتر ارزیابی سازمان محیط زیست توسط کارشناسان و متخصصان در حال بررسی است. و در نهایت کارشناسان به این نتیجه رسیده اند که هر طور شده بایستی آب به دریاچه ارومیه برسد و یکی از بهترین مسیرها برای این پروژه، انتقال آب از رودخانه زاب است. اما بر اساس نظر کارشناسان محیط زیست در اجرای این پروژه بایستی اصلاحات و تغییراتی انجام می شد که خوشبختانه مجریان این طرح این اصلاحات را در نظر گرفته و بر اساس مصوبه کمیسیون ماده ۲ سازمان محیط زیست تاییدیه خود را برای انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه به ستاد احیای این دریاچه ابلاغ کرد.

آنچه مسلم است خشک شدن دریاچه ارومیه یک شبه رخ نداده که انتطار داشته باشیم در مدت کوتاهی احیا شود بنابراین مسئولان ستاد احیا دریاچه ارومیه و سازمان محیط زیست بایستی با پرهیز از شتابزدگی و بدون اینکه تحت فشار های سیاسی قرار گیرند با تفکر و برنامه ریزی بلند مدت بدون اتلاف وقت و منابع مالی به دنبال راهکارهای مناسب باشند تا بتوان این نگین فیروزه ای کشور را از شرایط فعلی برای همیشه و نه به طور موقتی خارج کرد.