«هتل سنتی 5 ستاره وکیل به زودی راه اندازی خواهد شد.» جمله ای که طی سالیان گذشته در حالی وِرد زبان مسئولان بوده که نه تنها هیچ اقدام عملی در این رابطه صورت نگرفته که حتی گام هایی در جهت تخریب این بنای ارزشمند برداشته شد.
به گزارش دنیای سفر، سال ها پیش بود که قرار شد طرح 5 ستاره شدن کاروانسرای وکیل به هتل اجرایی شود. همان زمان که چند خانه مجاور این بنای تاریخی توسط اداره میراث فرهنگی کرمان تملک شد اما پس از مدتی این امر به شهرداری کرمان محول و آن ها نیز اعلام کردند که بودجه کافی برای تملک فضای اطراف این مجموعه را ندارند. مدت ها گذشت و خبری از ادامه طرح نبود. چند خانه خریداری شده تخریب شدند و فضای آن ها تبدیل به پارکینگ عمومی شد. پارکینگ عمومی که بعدها خود بلای جان این بنای ارزشمند شد. زیرا رفت و آمد مکرر همین خودروها در مجاورت این بنا و لرزش های روزانه یکی از عواملی بود که به فرسایش آن سرعت می داد. هم اکنون نیز در ضلع شرقی کاروانسرای وکیل ترک های بسیاری روی دیوارها دیده می شود که یکی از دلایلش تردد و توقف خودروها در فاصله چند سانتی متری دیوار کاروانسراست. اما از این مساله که بگذریم در طول سالیانی که مسئولان وعده وعید می دادند، دست طبیعت هم به کار خویش مشغول بود. باران های فصلی و حتی در همین اواخر برف، تخریب این بنا را تشدید می کردند تا اینکه در این روند فرسایش و تخریب طبیعت، به ناگاه نیروی انسانی هم به کمک آن ها رسید.
تابستان دو سال پیش بود که رسانه ها از عملیاتی شدن پروژه ای با سرمایه گذاری شهرداری و بخش خصوصی در مجاورت کاروانسرای وکیل خبر دادند. به همین منظور هم سرمایه گذاران طرح، با دعوت از خبرنگاران به تشریح آن پرداختند. در همین مراسم بود که محمدرضا میرحسینی مشاور فنی پروژه، خبر از کلنگ زنی «سیتی سنتر وکیل» داد و آن را بزرگ ترین مجموعه تجاری در مجاورت بازار تاریخی کرمان خواند. البته شاید بهتر بود که می گفت در مجاورت دو بازار تاریخی و کاروانسراهای وکیل، حاج آقا علی و جَر، مدرسه معصومیه، آب انبار و مسجد حاج آقاعلی و...
اما چرا این طرح نگران کننده است؟ شاید نخستین دلیلش آن باشد که با اجرای چنین طرح بزرگی که به گفته سرمایه گذارانش شامل 1300 واحد تجاری و پارکینگ است، پس از بهره برداری کامل از آن دیگر کسی رغبتی به قدم زدن و خرید در بازار تاریخی کرمان نخواهد داشت و حتی همان کسبه بازار تاریخی نیز به دلیل از دست دادن مشتریان شان مجبور خواهند شد در دکان ها را تخته کرده و بازار تاریخی کرمان را با همه تاریخش رها کنند تا احتمالا سرنوشتی نظیر بازار قلعه محمود پیدا کند. بد نیست بدانیم که تعداد مغازه های بازار حاج آقا علی به زحمت به 150 باب می رسد و تعداد مغازه های راسته بازار کرمان تنها کمی بیش از 1500 باب مغازه است. البته از این طرح های عجیب و غریب و خلق الساعه در کرمان کم نیستند؛ شاید مثال بهترش پروژه «ساروج پارس» یا همان «گودال خشت مال ها» باشد که در آن قرار بود 4000 واحد تجاری مدرن در مجاورت بزرگ ترین بازار سرپوشیده جهان احداث شود! اما در خوش بینانه ترین حالت اگر بر فرض محال چنین اتفاقاتی نیافتد و بازار با همه کسبه غیربومی که این روزها دارد به حیات خود ادامه دهد، سیتی سنتر وکیل به پارکینگ چه نیازی دارد؟! مگر مسئولان شهرداری کرمان پیش تر خبر از توقف تردد خودروها در خیابان شریعتی و راه اندازی نخستین تراموای جنوب شرق نداده بودند. پروژه ای که قرار بود در مسیر چهارراه قدس (کاظمی) تا میدان توحید (مشتاق) راه اندازی شود. بنابراین احداث پارکینگ چه معنایی جز این دارد که احتمالا مسئولان شهرداری خلف وعده کرده اند و بنا به دلایلی طرحی که پیش تر خودشان داده اند را رد کرده اند. اگر طرح تراموا به قوت خود باقیست پس چرا هنوز گاه و بی گاه از اجرای آن در آینده نزدیک سخن می گویند؟!
اما بازگردیم به موضوع اصلی که آن هم کاروانسرای وکیل است که حالش به اندازه کاروانسراهای مجاورش یعنی کاروانسرای حاج آقا علی و جَر بد است. البته بهتر است که دیگر از کاروانسرای جر سخنی به میان نیاوریم چرا که همین سه سال پیش به دلیل آتش سوزی با دستور استاندار وقت (اسماعیل نجار) به جای آب با بیل مکانیکی خاموش شد. کاروانسرای حاج آقا علی هم که به مراتب حالش از کاروانسرای وکیل بدتر است و نفس های آخرش را می کشد. می ماند کاروانسرای وکیل که نه تنها 5 ستاره نشد بلکه به زودی با احداث سیتی سنتری که از نام «وکیل» بهره می برد. در پشت آن پنهان می شود تا به مرور زمان تخریب شود. در حالی که می شد به جای احداث این سیتی سنتر که حتی کاربرد واژه آن بر خلاف ضوابط نام گذاری شهری است، با فضاسازی مناسب کاری کرد که نمای این بنای ارزشمند و با شکوه و به ویژه بادگیر و برج ساعت آن از داخل خیابان شریعتی دیده شود.
متاسفانه این تکرار همان اتفاق باغ موزه هرندی است. زیرا روزگاری نیز قرار بود ملک مخروبه ضلع شمالی باغ موزه هرندی تملک شود و این باغ از سوی خیابان شریعتی راه دسترسی داشته باشد، اما به یک باره شهرداری مجوز ساخت و ساز در این زمین را داد و برای همیشه باغ موزه هرندی به محاق رفت. شاید اگر این اتفاق نیفتاده بود و زمین توسط دولت تملک شده بود باغ موزه هرندی نیز از بن بست بیرون می آمد. احتمالا دیگر هیچ گاه باغ موزه هرندی از بن بست بیرون نمی آید اما قطعا می توان از تکرار آن اشتباه در مورد کاروانسرای وکیل جلوگیری کرد.
برای اینکه بدانیم که چه بر سر باغ موزه هرندی آمد ذکر همین نکته کافی است که تنها موزه سازهای سنتی ایران راه دسترسی راحتی ندارد و بازدیدکنندگان آن در طول روز گاه به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسد.
از همه ی موارد جالب تر نما و ارتفاع مرکز تجاری وکیل است. بنا به وعده هایی که مشاور فنی پیش تر داده بود، بایستی نمای آن تلفیقی از نمای سنتی و مدرن باشد اما در بنری که در محل کارگاه از نمای پایانی بنا تصویر شده است، نمای آن چیزی جز آلومینیوم و شیشه نیست. جالب است که در آن از عناصر معماری سنتی نظیر طاق و گنبد چیزی دیده نمی شود.
باز اگر نما را نادیده بگیریم ارتفاع بنا چه می شود؟ ارتفاع بنای مذکور نشان می دهد که در فاصله ای کمتر از 15 متر با کاروانسرای حا ج آقاعلی ضوابط میراث رعایت نشده و ارتفاع بنا به مراتب بلندتر از سردر ورودی کاروانسرای وکیل و حتی کاروانسرای حاج آقاعلی است که خلاف ضوابط میراث فرهنگی است!
هرچند که گفته می شود هم اکنون شورای فنی در سازمان میراث فرهنگی کشور بر ساخت و ساز این بنا نظارت می کند تا ضوابط میراث رعایت شود اما بررسی میدانی چیز دیگری را نشان می دهد.
چرا کاروانسرای وکیل مهم است؟
کاروانسرای وکیل در دوره قاجار و در زمان حکومت اسماعیل خان نوری ملقب به وکیل المک ساخته شده است. این کاروانسرا در گذشته نقش حیاتی در شهر کرمان داشته است. روزگاری حجره های زرگری در آن دایر بوده است و با توجه به موقعیت ممتاز و وسعت آن، علاوه بر امور بازرگانی، اکثر میتینگ های انتخاباتی از جمله انتخابات مجلس شورای ملی و یا انجمن شهر و حتی سخنرانی های مهم، به مناسبت های مختلف در آن برگزار می شده است. از جمله موضوعات قابل ذکر این که، به گواه استاد باستانی پاریزی «مهندس سید احمد رضوی» (که در سال 1327ش. به اتفاق «دکتر مظفر بقایی» در دوره پانزدهم، به نمایندگی مردم کرمان به مجلس شورای ملی راه یافت) در یکی از سخنرانی های خود در همین کاروانسرا ضمن تشریح برنامه های انتخاباتی خویش، برای اولین مرتبه و حتی پیش از دکتر فاطمی مسئله ملی شدن صنعت نفت را عنوان کرد.
کاروانسرایی که هنوز هم بادگیرش از معدود بادگیرهای بلند باقی مانده در کرمان است. کاروانسرایی که بر خلاف معمول اکثر کاروانسراهای کرمان و حتی ایران در آن روزگار، صحن اش سنگ فرش است و چهار باغچه و دو حوض را چنان در آن نهاده اند که بیشتر حجره ها از منظرِ آب و سبزه بهره مند شوند. چنان که می دانیم، بیشتر کاروان سراهای بازار طرح حیاط سازی ندارند (شاید به لحاظ تسهیل تردد چهارپایان و جا به جایی بار)؛ و این طرح از این حیث به الگوی سرا شباهت بیشتری دارد. با این حال، جای کافی برای تردد در میانه صحن و حواشی آن تأمین شده است.
کاروانسرایی که می توانست به احیای بازار کرمان و حتی کاروانسراهای دیگر کرمان کمک کند. جالب است که در یزد کسی از هتل 5 ستاره سخن نگفت و امروز بسیاری از کاروانسراهای آن به هتل سنتی تبدیل شده اند اما در بازار کرمان که به لحاظ تعداد کاروانسرا در میان بازارهای سنتی ایران بی نظیر است حتی یک کاروانسرا هم تبدیل به هتل نشده است!
اما این همه ماجرا نیست. کاروانسرای جر که در اثر آتش سوزی و خاموش کردن آن با بیل مکانیکی از میان رفت هنوز هم قابل احیاست. شاید در اهمیت این کاروانسرا همین بس باشد که بدانیم صاحب دیوان «شمع جمع» و یکی از مشهورترین شاعران ایران در دوره قاجار یعنی «فواد کرمانی» مدتی در آن اقامت داشته است.
و آنچه که شگفتی ها را در خصوص کاروانسرای وکیل و دیگر ابنیه تاریخی کرمان تکمیل می کند، سخن شهردار کرمان در نشست خبری وی در دی ماه گذشته با استاندار و سرپرست وقت میراث فرهنگی استان کرمان است. ابوالقاسم سیف اللهی در این نشست گفته بود: «باید ضمن کاهش نقاطی که ثبت ملی شده اند و حریم های آن ها، با ایجاد کاربری مناسب در بخش هایی از بافت قدیم، منابع را برای حفظ نقاط با ارزشِ بافت تاریخی هم راستا کنیم»
از جمله پارادوکس شهردار کرمان که بگذریم، چند پرسش پیش می آید. نخست آن که اگر نقاطی در شهر ثبت ملی شده اند یا می شوند، دلیلش تاریخی بودن و ارزشمند بودن آنهاست. آیا منظور شهردار کرمان این است که عملا مجوز تخریب میراث فرهنگی را بگیرند؟!
دوم آن که اگر قرار است منابع با ارزشِ بافت تاریخی را حفظ کنیم، باید بافت تاریخی وجود داشته باشد که حفظش کنیم. وقتی وی سخن از حذف نقاطی که ثبت ملی شده اند می کند، دیگر تکلیف بافت تاریخی روشن است. پس شهرداری کجا را می خواهد حفظ و احیا کنند؟!
و مهم ترین پرسش این است که آیا کاروانسرای وکیل از سیاهه نقاطی که ثبت ملی شده اند درآمده که چنین اجحافی در حق آن می شود؟!! راستی اگر شهرداری و شورای شهر چنین مشتاق نجات بافت تاریخی هستند چرا به جای طرح سیتی سنتر وکیل، طرح هتل سنتی وکیل را کلنگ زنی نکردند تا نه با شعار بلکه با عمل، دست کم بخشی از بافت تاریخی را نجات دهند؟!
شاید بهتر باشد به جای طرح سیتی سنتر وکیل که مشکلاتش به تفضیل گفته شد، شهرداری و بخش خصوصی در زمینی بزرگ تر، هتل سنتی وکیل را اجرا کنند. بدین شکل که ضمن تملک معارض ها از جمله مغازه ها با ایجاد محدوده ای بزرگ، طرح هتل سنتی بسیار بزرگی را رقم بزنند که در ضلع جنوب شرقی آن کاروانسرای وکیل، ضلع جنوب غربی کاروانسرای جر و در ضلع شمال غربی آن نیز کاروانسرای حاج آقاعلی جای بگیرند. همچنین می توان از محوطه ای که گودبرداری شده به عنوان پارکینگ زیرزمینی خودروها استفاده کرد تا به اصالت بناهای مذکور آسیبی نرسد. همین طور محل پارکینگ روبروی کلانتری فعلی را به آب نما و فضای سبز تبدیل کرد.
در صورت اجرای هتل سنتی ضمن آنکه هر سه کاروانسرا احیا می شوند، هتل سنتی بزرگی پدید می آید که قطعا به لوکس ترین و گران ترین هتل سنتی ایران بدل می شود. به این ترتیب هم هویت بخشی از میراث فرهنگی شهر احیا می شود، و هم سرمایه گذران دولتی و خصوصی پروژه به سودی بیش از آنچه که انتظار دارند، دست خواهند یافت.
مطمئننا چنین طرحی به مراتب چه به لحاظ مادی و چه معنوی بسیار سودآورتر و پر بازده تر از طرحیست که امروز در حال اجراست. به هر روی تا هنگامی که نگاه شهرداری به بناهای تاریخی تنها خارج کردن آن ها از ثبت ملی است چندان جای شگفتی نیست که سیتی سنترها در حریم بناهای تاریخی و به ویژه بازارهای سنتی کرمان ساخته شود.
