28 مارس 2024 - 06:36

باغ لیلی، فرش مجنون

17 آوریل 2017 - 11:00 dsfr.ir/v28r3

قالیبافی زنان راور

شش ماه، هفت ماه، یک سال زمان می برد تا گل ها سبز شوند، شاخه ها پیچ و تاب بخورند و بالا بروند و باغی بنشیند روی تار و پود #قالی #راور.

ماهنامه شبکه آفتاب در شماره 36 خود در نوشتاری درباره قالیبافی در راور کرمان به قلم نرگس جودکی نوشت: «مسافران هواپیما کرمانی های تهران نشین هستند و مهندسان معادن و صنایع و استادان پروازی و گاهی مردان سیاست؛ مثل امروز که سعید جلیلی با پالتوی کرم همراه چند جوان از پله ها پایین می آید. پرواز W۵۱۰۵۱ مسافران دیگری هم دارد؛ مسافرانی که با مارش نظامی استقبال می شوند. دورتر از هواپیما جمعیتی با دسته های گل منتظرند. مسافران را در تابوت هایی پوشیده در پرچم ایران از هواپیما بیرون می آورند.

راننده تا راور حرف نمی زند؛ تا جایی که میدانی با مجسمه ی سه پسته ی خندان به پیشواز می آید و او خداحافظ می گوید.

راننده ی تازه قالیباف است. در تنها خیابانِ بزرگ شهر از هر رهگذری بپرسی قالیبافی بلد است. هر خانه یک قالیباف خانه. زن ها و مردها و بعضی بچه ها پشت دار، مقابل صفحه ای از تار سفید می نشینند و می نوازند و می خوانند: «پشتش یکی چینی، اول آخری سفید نداره، لاکی پیش اومد، سه تا دیگه فیروزه ایه، آخر لاکی پیش رفت، سه تا قهوه ای دو تا رفت. قهوه ای اولش یکی، بقیه اش بید مشکی.»

برای راوری ها غریب است کسی به هوای دیدن قالی به شهرشان آمده باشد. انگار که آوازه ی جهانی قالی راور افسانه است.

هیچ قالیبافی روی فرش دستباف نمی نشیند. قالیباف ها همه ی سال قالی های مردم را رج می زنند و بالا می برند و دست آخر قالی روزی تمام می شود که مزد آن را پیش پیش و نسیه گرفته اند.

آخرش هم دلتنگی

«دعوا می کردن، می زدن، می بستن، کور می کردن، می کشتن.»

بی بی زهرا روسری سفید سر کرده و لباس سورمه ای پوشیده. چشم ها غم دار و نمناک. نشسته پشت دار و می خواند و عروس می بافد. گره به گره. هر گرهی که بی بی بزند عروس قرینه اش را در آن سر قالی می بافد.

بی بی از خاطرات پنج سالگی تا امروز، که هفتاد سال دارد، درد دست ها را یاد دارد و کتک های ارباب را. «خدا لعنت کند ارباب ها و آدم های بی عقل را.»

انگشت های زخمی و کج وکوله، موهای حنابسته را زیر روسری مرتب می کند. «چه کار کنیم. یک بار ارباب چند گونی دانه ریخت زمین گفت تا این مرغ و خروس ها دانه می چینند باید هفتاد چین ببافی.»

دست ها را تند و تند فرو برده بود لای تارهای محکم و بافته بود اما به مرغ و خروس های حریص و گرسنه نرسیده بود. «کتک می زدند دیگه. قسمت ما هم همین بود.»

ظهرها لقمه ای نان و پیاز می خوردند و کار تا غروب آفتاب ادامه داشت. ۶۵ سال گذشته. «دیگه اشکست کردم. روزی یک تا دو رج می بافم؛ آخرش هم دلتنگی.»

یک بار هم یک دایره از قالی را بچه ها بریده بودند و ارباب حکم کرده بود، ترمیمش کنند. رفو کردن این دایره یک سال طول کشید. «خیلی سخت گذشت.»

تفریح در قبرستان

دختر روی فرش ماشینی نشسته و انگشتانش مدام می گردد پی تارهای کوتاهی که به دست نمی آید. «این شهر هیچی نداره. باور می کنید ما برای تفریح پنج شنبه ها می ریم قبرستون؟ جوون ها همه لباسای خوبشون رو می پوشن و میان یه چند ساعتی دور می زنن. اغلب مردها به خودکشی فکر می کنن.»

خواجویی، قالیباف میان سال، خبرهای خودکشی در راور را تأیید می کند. «مردم مشکلات روحی - روانی دارند. به همه چیز بی توجهند. به جایی رسیدن که هیچ چیز براشون فرقی نمی کنه. داماد عمویم خودش را اعدام کرد. اینجا فقط ۱۰ درصد از مردم پولدار هستند که دو درصدشان باسوادند و پولشان را صرف فرهنگ شهرشان می کنند اما هشت درصد بقیه نمی دانند با پولشان چه کنند. نود درصد مردم هم فقیرند.»

اما م جمعه شهرستان راور هم چندی پیش در سخنرانی اش اعتیاد، فقر و بیکاری را عامل افزایش آمار اقدام به خودکشی در شهرستان خوانده بود.

راور در سر راه خراسان است. هر که از شیراز و بندر هوای زیارت کند، از این راه می گذرد و بعد از کلوت های شهداد و کویر لوت در راور اطراق می کند. در راه بازگشت هم پیش از در افتادن با جاده تخت کویری اینجا نفس تازه می کنند. اما خواجویی می گوید این همه بی چیزی و نداری راور باعث شده این مسافران گذری هم رونقی به شهر ندهند. «راور پارک و سینما ندارد. امکانات پذیرش مسافران نوروزی ندارد.»

سال پیش خواجویی در هفت روزِ نمایشگاه بهاره دیده بود که مردم هر روز و هر شب در نمایشگاه پرسه می زدند؛ بدون این که خریدی کنند. «این تنها اتفاق شهر راور بود.»

گل از مُو، دیگری گیره گلابش

در روستای خیرآباد خانم کمالی پشت قالی نشسته تنها. گهواره پلاستیکی دخترش را کنار دست گذاشته تا میان رج زدن تکانی هم به گهواره بدهد. خواهر شهید است و سرپرست خانواده. او مانده و چند سر عائله و یک قالی که تا امروز که شش ماه گذشته به نیمه هم نرسیده و تازه کف گلدان وسط را بافته و دو لچک و یک متر حاشیه در دو طرف.

«ما دستمان نمی رسد که خودمان، خودمان را بیمه کنیم. به خاطر همین دنبال بیمه نرفتم. همسایه مان هم که رفت و بیمه جور شد، برجی ۵۵۰ هزار تومان می دهند که کفاف زندگی نمی دهد. سردرد، کمردرد، شانه درد، دست درد، باز هم مجبوریم ببافیم. خانم های اینجا همه این طورند. سردرد، کمردرد، ولی مجبورند. درآمدی هم ندارد. الان برای این قالی دستم نرسید ریس بخرم، گفتند سه میلیون مزد می دهیم. شش ماه طول کشید هنوز اینجای کار هستم، به چه درد می خورد؟ هیچ ولی مجبوریم. کار دیگری که نداریم ولی از این که دستمان پیش کسی دراز باشد، بهتر است.»

در سوی دیگر راور خانواده کاربخش نشسته اند به بافتن. محمدگل می خواند و زن و دخترش، وجیهه، همراهش می بافند. زن با هر جابه جا شدن روی نیمکت چوبی آه می کشد.

زن و مرد هر دو از پنج، شش سالگی قالی بافند. از پشت دار قالی حرف می زنند و گاهی که حرف های مهم تری دارند شکافی میان تارها باز می کنند و چشم و دهانشان پیدا می شود. «به قصاب و بقال بدهکاریم. به همه وعده قالی می دهیم. روزی که قالی را می بریم هیچ برایمان نمی ماند.»

سایه زن جابه جا می شود. «هیچ کس برای ما کاری نمی کند. یک میلیون وام گرفتیم، ۱۰ میلیون پس دادیم. هنوز هم داریم قسط می دهیم. این قالی دوازده متری یک ساله تمام می شود. ریس را یک ونیم میلیون خریدیم و قالی را هشت میلیون می فروشیم. می ماند شش میلیون و پانصد هزار تومان. اما دیگر نه چشم دارم نه پا.»

مرد از پرده قالی بیرون می آید. سر و ریش سفید دارد. «نمی دانم چند تا اما می توانم حدس بزنم تا حالا که ۶۳ سال دارم، حدود دویست تخته قالی بافته ام. اما نه بیمه ای نه وامی، هیچ کمکی نداریم. معدنی ها که می روند توی معدن کار می کنند، سینه هاشان سیاه می شود و ما ریه هایمان پر از کرک می شود.»

زن: «منم مثل آقا. اول که برای ارباب ها کار کردیم، بعد هم هر چه کار کردیم برای سفارش دهنده ها چیزی دستمان را نگرفت. زمان ارباب ها وقتی مأمور بیمه می آمد ما را قایم می کردند.»

مرد: «رژیم شاه بود.»

مرد از ۱۰ سال پیش بیمه شده اما «برجی سیصد هزار تومان می دهند، یعنی هیچ. دولت برای بافنده ها کاری بکند.»

پدر جوش می زند که در فرش هایی که این همه سال بافته، گرهِ کمان بالا زده، نه گره جفتی. وجیهه چای می آورد. سینی را می گذارد روی زمین. اتاق با زیلو و گلیم و موکت فرش شده. مرد مهمان ها را تعارف می کند به اتاق پذیرایی روی فرش ماشینی. «دولت یک کاری برای بافنده ها بکند. ما می بافیم و خریدار می آید ارزان می خرد. ما ناعلاجیم.»

یکی از اهالی می گوید سازمان عتبات عالیات امسال بافت قالی یکی از زیارتگاه ها را به قالیباف های شهرهای دیگر سپرد. تعداد کمی از قالیباف های راور در این طرح شریک شدند. مرد چای را سر می کشد و روی پای خود می زند؛ گویی بهترین فرصت زندگی را از کف داده. «اگر همین سفارش را به راور می دادند، راور متحول می شد.»

در خالق آباد که همسایه روستای شهرآباد است، فاطمه دانشور توانسته با پنجاه میلیون تومان وام مغازه ای اجاره کند و کارگاهی با سه دار قالی و هشت قالیباف راه بیندازد. گوشه مغازه دار کوچکی هم برای دختر دوازده ساله اش جا داده که نشسته به بافتن.

رویای باغ

قالی ها یا سفارش خانواده های دارای راور است که اغلب جهاز عروس می شود یا به فرش فروشی های کرمان می رسند. در تنها خیابان اصلی راور چند مغازه ریس و نقشه فروشی است و چند مغازه فرش فروشی. بیشتر مردم فرش ماشینی می خرند. مشتری های فرش فروشی علمداری، که قالی راور می فروشد، از شهرهای یزد و کرمان و شیراز می آیند. علمداری تخته های فرش را ورق می زند. پشت فرش ها را نشان می دهد که نقش گل ها و رنگشان معلوم شود. فرش ها را قبل از روگیری می فروشند. تارهای فرش بلند است و روی نقش خوابیده. یعنی این فرش هنوز پانخورده است؛ هر چند علمداری می گوید فرش راور هر چه بیشتر پا بخورد، ارزش بیشتری پیدا می کند. «مثل قالی کرمان که شنیده اید.»

در مغازه حرف از نقش و قدمت قالی کرمان و راور است. حرف از قالی راور که در موزه ها تماشا می شوند.

عباس خان نخعی، پنجعلی خان نخعی، احمد یزدانی پناه مشهور به دیلمقانی، یاور، یاسایی و دیگران پایه گذاران کارگاه های قالیبافی راور بودند. مالکان کارگاه ها هم شرکت های خارجی، مثل کمپانی شرق و بیکو.

دهه سی تا پنجاه دوران طلایی قالی راور بود. تا چهار هزار دار قالی در راور علم شد. دهه هفتاد قالی ارزان شد و قالیبافی از رمق افتاد. قالی کرمان، که به پر بودن نقش و تنوع رنگ شهره بود، از چشم ها افتاد و قالی نفیس «درختی سبزیکار» هم، که ۱۷۰ سال پیش بافته بودند و شهرتی داشت، از خاطر رفت. راوری ها تلاش هایی برای بازگشت به دوران طلایی کردند. فرش بافتِ راور در گالری لندن میلیاردها تومان چکش خورد. آمریکایی ها خواستگارش شدند. شبکه تلویزیونی فرش ایتالیا از قالی راور گفت. گفت که رنگ های قالی راور از شادترین قالی های ایران است. سی رنگ در کنار هم می نشینند و باغی از گل می سازند که در حاشیه کویر لوت به بهشتی خیالی می ماند. لاکی، آبی، دوغی (آبی روشن)، فیروزه ای، چینی (سبز تیره)، یشمی، نخودی، بیدمشکی، قهوه ای، بادامی، گلخاری (صورتی تیره یا خارشتر)، چهره ای (صورتی روشن)، سفید، سنجدی، فولادی، مشکی، سوسنی.

خواجویی، راننده قالیباف، می گوید امسال در راور خشکسالی جان کشاورزی را گرفته. در باغ پسته مردان مشغول شخم زدن و کود پاشیدنند تا بهار بیاید و پسته ها به خنده لب باز کنند.

قالی با امضای خیرآباد

آسمان خیرآباد آبی است و شفاف. چند تکه ابر پنبه ای آرام روی روستا چرخ می زنند. ثریا در خانه را باز می کند. درختان توت و انجیر و انار باغچه هنوز خوابند. خروس سفیدی می پرد روی پاشویه. کنار باغچه یک شاهین زخمی در قفس است. چشم دوخته به خروس. برادر ثریا در صحرا دیده و آورده تا تیمارش کند. از اتاق صدای زمزمه نقشه خوانی می آید. علی خواجویی و همسرش زهرا آبادی پیشه شصت سال است قالی می بافند. ثریا می گوید لیلی و مجنون هستند.

مجنون درس و مدرسه را دوست نداشت. پدر نشاندش پشت دار قالی. مجنون جلیقه قهوه ای پوشیده. چشم های درشتش زیر انبوه ابروان برق می زند. «کنارش دو تا سنجدی. کنار دارچینی. سه و یکی قهوه ای. یکی جا خو.»

نقش فرش هایی که این روزها زیر دست قالیباف راوری گل می دهد، سرامی است. این نقش از طراحش نام گرفته. نقشی پر از گل های ریز و درشت که نود جفت و صد جفت در هر فوت (سی سانتیمتر) بافته می شود.

در نقش سرام بهارستانی هم لچک ها از متن جدا شده و گوشه قالی افتاده اند. سرام هفت حاشیه کوچک و یک حاشیه بزرگ دارد. حاشیه دو طرف طولی از حاشیه های دو طرف مجاور بزرگ ترند.

می گویند سرام سلسله دار بهترین است که دو سر ترنج بیضی را اسلیمی های پیوسته پوشانده. در طرح حاشیه شکسته، همه متن با نقوش ختایی و دسته های گل ترسیم شده. سرام های دیگری هم هست. سرام گلدانی، سرام ترنج خورشیدی، سرام افشان. گاه در میان گل ها مرغان افسانه ای آواز می خوانند. گاهی هم درخت است که در وسط قالی می نشیند و خاطره فردوس را زنده می کند. پیرمرد بافنده چشم ها را می بندد و طرح ها را به خاطر می آورد: طرح های جنگلی، سروی، شاه عباسی، درختی، حیوان دار، خشتی، درختی سبزیکار، لچک و ترنج، محرابی گلدانی، شکارگاه، خیام خوشه ا ی.

خیرآباد قلعه ای گنبدی هم دارد که در حیاطش نخل بلندی قد برافراشته. می گویند عباسخان نخعی از نظامیان دوره رضاشاه بود که شایستگی هایی نشان داد تا به ریاست فرمانداری راور منسوب شد. برج های راور را در مسیر جاده ها ساخت، جاده های شهری و روستایی ساخت اما شهرتی که به هم زده برای توسعه قالیبافی در این منطقه است. در دوران او قالی ها به اروپا و آمریکا صادر شد. عباسخان از امور نظامی کناره گرفت و در روستای خیرآباد ساکن شـد. تاجران و کارفرمایان در این دوره بر سر تولید قالی با کیفیت به رقابت افتاده بودند. «عباسخان در خیرآباد پنجاه دسـتگاه و در راور هم چندین دستگاه قالیبافی برپا کرد.»

می گویند در زمان او هیچ قالیبافی جرأت نداشت گره جفتی بزند. رنگرزخانه هایی در بـاغش داشت که کلاف های نخ را رنگ می کرد و به بافندگان و کارگاه ها می داد. در حاشیه هـر قالی نام خیرآباد راور بافته می شد.

قالیبافِ واقعی

حبیب آرام و قرار ندارد. هزارهزار جمله در لحظه از دهانش خارج می شود که در هر جمله یک قالی و یک راور است. حبیب در راور چهره معروفی است. قبل از دور اول انتخابات ریاست جمهوری احمدی نژاد به وزارت کشور رفت و برای کاندیدای ریاست جمهوری شدن ثبت نام کرد. مصاحبه حبیب رحمانی توی اینترنت دست به دست گشت. حبیب خود را رقیب باقر قالیباف معرفی می کرد. «آقای قالیباف می گه من قالیبافم اما قالیباف واقعی منم. من می خواهم از حقوق قالیبافان راور حمایت کنم.»

حبیب دوباره و دوباره ثبت نام کرد و قصد دارد چند ماه دیگر باز هم بیاید. دسته ای از نشریات محلی را زیر بغل زده و با خود همه جا می برد. تر و فرز می نشیند روی موتور و به خانه قالیباف ها سرک می کشد. «من به عنوان قالیباف واقعی ثبت نام می کنم. از بچگی شغلم قالیبافی بود. من به این دلیل کاندید می شوم که قالی راور در جهان بیشتر مطرح شود اما چرا با قالیباف مبارزه می کنم؟ چون فامیلش قالیباف است اما قالی بافی بلد نیست. به خودش هم گفتم که یا باید قالیبافی یاد بگیرد یا فامیلش را عوض کند. به نظر من که رأی نمی آورد. مردم به نظامیان رأی نمی دهند. اینجا که پاکستان نیست.»

دختر حبیب از حرف های تکراری پدر کلافه است. دلش نمی خواهد پدرش باز هم در رسانه ها دیده شود اما حبیب جدی تر از این حرف هاست. «قالیباف چشمش را از دست می دهد و همه زندگی اش را می گذارد اما درآمدش می رود در جیب سرمایه دارها.»

حبیب از ملاقاتش با شهردار می گوید: «فرودگاه کرمان به هم رسیدیم. گفت منظور شما از این حرف ها چیه؟ گفتم می خواهم بگویم شما قالیباف نیستید من اصل قالیبافم.»

ندا کاربخش، خواهرزاده ی حبیب و دانشجوی طراحی فرش، می گوید حالا پشت دار نشستن برای جوان ها عار است؛ چرا که قالیبافی با نداری و بیچارگی برابر شده و هیچ دختر و پسری نمی خواهد در مراسم خواستگاری بگوید شغل من قالیبافی است.

منابع

- بررسی تاریخ معاصر فرش کرمان (راور)، عباس پورجعفری راوری
- فرشنامه ایران، دکتر حسن آذرپاد، فضل الله حشمتی رضوی
- آوازه های سنتی نقشه خوانی نقوش قالی کرمان، گروه تخصصی فرش نقشان
- شناسایی، ریشه یابی و احیای طرح ها و نقوش فرش دستباف ایران، مهرانگیز مظاهری
- بررسی طرح و نقش سنتی قالی و گلیم کرمان، ساره ساجدی

پی نوشت

نقشه خوانی معمولا از وسط فرش یا وسط واگیره شروع می شود که به آن طاق می گویند. بافنده به خامه های رنگی صف بسته بالای دار نگاه می کند و بافنده با توجه به آوازهای خواننده تارها را مطابق نقشه بر چله ها گره می زند و پاسخ می گوید «چیندم». نقشه رمز هایی است میان خواننده و بافنده. وقتی می خواند لاکی پیش رفت، یعنی گره لاکی همرنگ رج پایین جلو برود. پیش آمد، یعنی گره نسبت به گره همرنگ رج پایینی عقب تر بافته شود. جا خو یعنی (جای خود) گره روی گره همرنگ ردیف پایینی بافته شود. قهوه اولش یکی، بقیه اش بید مشکی، یعنی بافتن قهوه ای روی اولین قهوه ای که در رج قبل داشتیم و بعد تا آخر بیدمشکی بافته شود.

1